Միջնադարի աշխարհահռչակ բանաստեղծ և փիլիսոփա Օմարի Խամայի ստեղծագործական ժառանգության ուսումնասիրություններով ողջ աշխարհում զբաղվել և ցայսօր զբաղվում են շատ շատերը: Այսուհանդերձ, նրա տիեզերաբանական քառյակները, հատկապես ստորև բերվող երկուսը մատնվել են լռության, ըստ մեզ՝ անհասկացության պատճառով: Մինչդեռ, աշխարհիկ կենսափիլիսոփայությունից ավելի, դրանք պարունակում հենց նրա տիեզերաբանությունը.

Քանի  «չկա»-ից,  բան չկա քամուց զատ մեր ձեռքում, Քանի  «կա»-ից ինչ կա, թերի է, ո՛չ բանի կարգում, Այնպե՛ս համարիր, թե այս աշխարհում ինչ որ կա՝ չկա, Այնպե՛ս կարծիր, թե ինչ-որ չկա՝ կա՛ այս աշխարհում:                              ( հուսանք  թարգմանությունը պատշաճ է):

     
   Այս քառյակում ուրվագծված է աշխարհի պատրանքային պատկերը, զարմանալորեն համապատասխան արդ ավելի ու ավելի արծարծվող «հոլոգրամային տիեզերք» վարկածին ( այդ էիզմի հետ առնչվող առանձին թեմա է: Մասամբ տե՛ս ստորև աստղիկով ¹ ...):  Այնինչ, արձագանքում է այդժամ արդեն վաղուց տարածված, հիդուիզմում հայտնի ամենայն ու աշխարհը «մայա»-պատրանք լինելու դրույթին: Հանգամանքը, որն այսօր հիմնավորում են նեյրոկենսաբանությունը, նեյրոհոգեբանությունն ու նեյրոփիլիսոփայությունը ( տե՛ս. «Էիզմը և նեյրոգիտությունները» հոդվածը. http://www.eutyun.org/S/E/Neyro/Neyro.htm ):

Նկ. 2: Սև խոռոչն ու երկնիշ (0:1) ինֆորմացիաների հոսքը:

1 Քվանտային գրավիտացիայի հետ կապված մտահայեցողական վարկած, 1993թ. առաջարկված Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ժերար թ՛Հուֆթի կողմից (տե՛ս. «Հայտնություն», Ա.Վ.,Երևան 2006, էջ 511 և  էջ 546-ի աստղիկը), արդ ավելի ու ավելի տարածված տեսական ֆիզիկայում: Այդ վարկածի կամ տեսության հիմքում Բիգ Բանգից առաջ տիեզերքի ինֆորմացիոն  «կոդավորված» վիճակն է երկնիշ՝ հարթ  2D չափությամբ (0:1, Նկ. 2: Նկ.1-ում, ափի մեջ: Ըստ այլոց ՝ Եզակիության վիճակ, ըստ էիզմի՝ գերԷությունը...), որի  իբր 3D չափությամբ երևակումն է  մեզ մատչելի նյութական տիեզերքը ( երևույթ): Այլորեն՝ ըստ էիզմի Եզակիություն-գերԷություն և նյութականացած-երևութականացած տիեզերք հիմնադրույթին համապատասխան տարբերակ...      Ի դեպ, ենթադրվում է նաև, որ Սև խոռոչներում ինֆորմացիաները չեն անէանում և կարող են վերանյութականանալ նպաստավոր պայմաններում (Ստիվեն Հավկինգ): Կարևոր մի հանգամանք, որն արտացոլված է նյութական տիեզերքի հսկա մի Սև խոռոչի վերածվելու էութենական «վերջնական վիճակի» և վերաերևակման հիմնադրույթում, ըստ «բաբախող Տիեզերք» մոդելի:     Նախ հիշեցնենք, որ ավելի վաղ, ըստ որոշ ֆիզիկոսների, Եզակիության վիճակում ինֆորմացիաների գոյությունը բացառվում էր, իբր առկա էին ֆիզիկական օրենքները: Դրա դեմ մենք ժամանակին ըմբոստացել էինք: Զի, նախ դրանք ինքնին ինֆորմացիաներ են և հետո Էությունը՝ հենց խտացված ինֆորմացիներ ( «Էություն», Ա.Վ., Երևան 1995 թ., էջ 643: Տե՛ս նաև www.eutyun.org/S/E/GN/ Informacia.htm ): Երիցս առավել, որ ըստ հոլոգրամային տեսության այլ մեկ ջատագով Լեոնարդ Սուսկինդի.      «Տարածական որևէ ծավալում ինֆորմացիաների քանակը չի կարող ավելի լինել, քան՝ այդ ծավալի մակերեսին կուտակված պարունակությունը...»:      Այսինքն, անգամ աննյութական ինֆորմացիները՝  թեկուզ չնչին, տարածք են զբաղեցնում և կան ինֆորմացիաների նվազագույն bit և աստիճանաբար աճող 1024 bytes/yobibyte միավորներ: (  L. Susskind, « L'Univers est un hologramme », ֆր. La Recherche,  գիտական ամսագիր, no 427 (1/02.2009), էջ 38 ):

Ավելի ուշագրավ է հաջորդող քառյակը.

Հարցնում ես՝ ի՞նչ է այլաբանության այս պատկերը, Թե իրողությունն ասեմ, կերկարեն իմ խոսքերը. Մի նկար է, որ երևան եկավ ծովի խորքից, Մեռավ ու կրկին սուզվեց ծովերի հին խորքերը:                                                     («Օմար Խայամ», Երևան 1959, էջ 131):

 

Այստեղ, արդեն գիտակ ամեն ոք կճանաչի միջագետքային արարիչ, Մե էություն-զորությունների և «ճակատագրի տախտակների» տիրակալ Էա-Հայա ծովաստծուն: Նույն հայոց Է-Էություն գերագույն աստվածության ու հասկացության հոլովումը: Այն, ինչն այդժամ համատարած էր ողջ Առաջավոր Ասիայում ու կրոնափիլիսոփայական բոլոր  համակարգերում և ընկած է էիզմի հիմքում: Այն համապատասխանում է նաև «Ծովից ծնվող և ծով մայր մտնող ամենայնի» պատկերացմանն 2 ու էիզմի որդեգրած «բաբախող տիեզերք» մոդելին ( բրահմայականության մեջ՝ Բրահմայի «ցերեկներ ու գիշերներ»- յուգաներ պատկերացմանը, դաոսիզմում՝ Դաոյի 3  ու նաև Տայ-կի/Ին-Յան պտտվող սկավառակին...):      Ավելացնենք, որ Օմար Խայամը որևէ աստծո չէր հավատում: Եվ դրա համար պիտի ունենար հիմքեր և աշխարհի որևէ հիմնական պատկերացում: Եվ այդ հենց Էա-Հայա դիցահամակարգն է, այլաբանորեն տիեզերածովի հատակում Էություն գոյացությամբ (անտիկ փիլիսոփայության մեջ՝ էյդոս-նախագաղափարներ...), իսկ աշխարհը՝ դրա երևակումը: Աստվածաշնչյան «Հող էիր՝  հող դարձիր», իսկ առավել սուֆիզմ ներթափանցած հին հնդկական սանսարա-շրջապտույտի ազդեցությամբ, Օմար Խայամի ողջ պոեզիան հագեցած է անցողիկ և պատրանքային աշխարհի մոտիվներով: Այն, ինչը Պլատոնի տիեզերաբանության մեջ ներկայացված է քարանձավային ստվերների այլաբանությամբ:

   

2 Տիեզերածովի և Է-Էության հարաբերակցությունը տե՛ս Դ. Վարուժանի պատանեկան պատկերացումներում.  http://www.eutyun.org/S/E/ZT/ZT_100107_E%20tar.htm :      3 «Աշխարհում մեծ է բազմազանությունը, բայց նրանք բոլորն էլ վերադառնում են դեպի իրենց սկիզբը: Վերադարձը դեպի սկիզբը-կոչվում է հանգիստ, իսկ հանգիստը  կոչվում է վերադարձ դեպի ԷՈՒԹՅՈՒՆ: Վերադարձը դեպի էություն-կոչվում է մշտականություն...» («ԴԱՈ ԴԵ ՑԶԻՆ», պ. 16:  ):        Հմմտ. սոֆիստների 5 հիմնական սկզբունքները.- «Այն որ Է, Մեկը և Մյուսը, չորրորդը՝ շարժումը, հինգերորդը՝ հանգիստը» (Պլուտարք. «Դելփյան E-ի մասին»: Տե՛ս. «Դելփյան  E՛i առեղծվածային տառի տարրալուծումը», Ա.Վ., Երևան 2001թ., էջ 113 ):

    Այսպես թե այնպես, և ինչպես բազմիցս հայտարարել ենք տարբեր առիթներով, տիեզերածնական բոլոր վարկածներն էլ պտտվում են էիզմ-Էության շուրջ ( տե՛ս. http://www.eutyun.org/S/EUTYUN-EIZM/Eutyun-eizm.htm ): Այդ սաղմնավորվել է անհիշելի ժամանակներում, հոլովվել ու վերաձևավորվել ամենատարբեր մշակույթներում, իսկ այստեղ և հետագայում կարող է շարունակվել անվերջանալիորեն:
     Զի, էիզմը համամարդկային այդ ճանաչողության համադրումն է՝ հայոց Է-Էություն հիմքով: Արդ, երբ հավատամքներն ու կրոնները ջղաձգումներով մարվում են և արդեն վրա է հասել «Աստվածների մթնշաղը», երբ անգամ ըստ 14-րդ Դալայ լամայի կրոնները կատարել են իրենց պատմական դերն ու անելիք թե ասելիք այլևս չունեն, երբ ընթանում է ժամանակակից գիտությունների և արևելյան հին իմաստությունների համադրումը, ինֆորմացիաների և էլեկտրոնային համակարգերի այս թոհուբոհում որոնվում է համատիեզերական նոր մի աշխարհայացք, որտեղ ոգեղիությունն ու հոգևոր արժեքները կգտնեն նոր և առավել ճշմարտամոտ վերարժեքավորում: Եվ այդ մարդկությանը կառաջնորդի էութենական իրականություն ( www.eutyun.org/S/EUTYUN-EIZM/Kecutyun-goyabanutyun-eabanutyun.htm ):
    Առավել ևս, որ հավերժորեն որոնվող վերին ճշմարտությունը ոչ այլ ինչ է, քան՝ հենց ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ
(  www.eutyun.org/S/E/Verite/Verite.htm ): Սակայն, այս բոլորի համար, մարդկությունը դեռ պետք է հասունանա:  
    Ինչ վերաբերում է մեզ.

Թե բացել ես Խորհուրդն Խորին, Էլ ավելորդ մի մանրացիր: Երանության բաժինդ առ, ամբոխներին ողջույն տուր                        ու հեռացիր....