Նախ հիշեցնենք, որ հայկ. Է-տառը հայտնվում է Մեծամորի աստղադիտական Փոքր բլուրի կից ժայռագրում ( Նկ 1: Մթա III հզ): Աստեղից էլ ըստ աստղաբանական հաշվարկների դիտվել է Սիրիուսի ծագումը մթա 2800-2600 թթ., ամառային արևադարձի օրը ( հուլիսի 22-ին): Ինչը հին տոմարով համապատասխանում է հայկ. Նավասարդին ( օգոստոսի 1, ապա 11: Մեծամոր, Երևան 1973, էջ 148): Այս հանգամանքը, ինչպես նաև մեծամորյան յոթ աստվածությունների երկու սրբարաններն ու սրբազան 7 թվի կրկնությամբ արտեֆակտերը ( աստիճաններ, յոթ փողանի կանթեղ ևն ), վկայում են ժայռագրի «է» նշանագրի տեղաբնիկությունը, վաղեմիությունը նախքան մաշտոցյան այբուբենը և աղերսը սրբազան 7 թվի հետ, որը նվազագույնը երեք հազարամյակ հետո Մ. Մաշտոցը դրեց հայկ. այբուբենի յոթերորդ աստիճանում ( «է» նշանագրով կան նաև այլ ժայռագրեր և առատ արտեֆակտեր): 
                                                                                      * * *
   Մթա III հզ II կեսին, Հայկ. լեռնաշխարհ կատարած արշավանքից հետո աքքադ. Սարգոն Հինը (մթա. 2334-2279 թթ.) այնտեղից բերեց պտղատու ծառատեսակների սերմեր (խնձոր, սալոր ևն ), իսկ շում. դիցարանում կատարեց փոփոխություններ՝ Ան-ին փոխարինելով Անու-ով, Էնլիլին՝ Էլլիլով, Էնկիին՝ Էա-Հայա-ով, շում. արեգակնային Ուտուին՝ Շամաշով, Ինաննային՝ Աստար-Իշտարով (հնդեվ. *Hast [h]er- աստղ, հայկ. Աստղիկ դիցուհի...) ևն: Այստեղից էլ Էա-Հայան սփռվեց Առաջավոր Ասիայի մի շարք դիցարաններում, ինչպես հիշատակվում է շում. «Էնկի/Էան և տիեզերքը» պոեմում.                                                                                     

«...Օ՜ Շումեր, Մեծ լեռ, երկիր տիեզերքի...     Նա, որ Էություններ է բաշխում բոլոր ժողովուրդներին, Քո հզոր Էություններն անմատչելի են, Քո խորությունները՝ անհասանելի...»: ( Ս.Ն.Կրամեր.«Պատմությունը սկսվում է Շումերից», ռուս.,Москва 1981, էջ 107: Թ.Մ.):

                                                                                         * * *

Այսուհանդերձ, Է-Էություն աստվածությունն ու հասկացությունը արմատապես պահպանվեց  հայ առաքելական եկեղեցում, միջնադարյան մատենագրության մեջ և ավանդույթներում: Ահա մոլի քրիստոնյա Եզնիկ Կողբացու ակամա, բայց անբեկանելի վկայությունը ( մոտ 380-450 թթ).

«Եվ որ մի էությունը մշտնջենական է ու բոլորի գոյացման պատճառը, դա հաստատում են նաև բազմաստվածության պաշտամունքներ հորինողները, պատճառաբանելով այսպես.-Մենք (ասում են նրանք), քանի որ անկարող ենք մոտենալու բոլորի պատճառին` Է-ին, գոյին, մշտնջենականին ու անմատչելիին, այդ պատճառով ուրիշ ավելի ցածր բաների միջոցով ենք նրան պաշտամունք մատուցում»      ( իմա` հեթանոսական աստվածներով: «Եղծ աղանդոց»,  Երևան 1970,էջ 34 ):     Նա իր այս աշխատության մեջ հաճախ է անդրադառնում Է-էությանը:

* * *       Հաջորդը, որին չէինք կարող չհիշատակել, հին հայկական փիլիսոփայության աշխարհիկ ուղղության հիմնադիր և ականավոր փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթն է ( մոտ. V-VI դդ ): Լինելով հունաբան դպրոցի ներկայացուցիչ և նոպլատոնական, նա Աստծո ճանաչումը համարում է հնարավոր պարզ նյութական գոյերից աստիճանական անցմամբ աննյութական գոյերին:  Դրա առաջին աստիճանը զգայականն է, որով ճանաչվում են միայն զգայարաններին մատչելի գոյաձևերը ( հող, բույս, կենդանիներ, մարդ: Մեկ խոսքով նյութական աշխարհը: Ըստ էիզմի՝ նյութա-երևույթական իրականությունը ):        Ճանաչողության երկրորդ աստիճանը «առարկայորեն նյութական գոյության, իսկ մտածորեն՝ աննյութ» գոյացություններն են: Այսինքն, այնպիսի գոյաձևեր, որոնք չեն կարող գոյություն ունենալ առանց նյութական սուբստրատի ( քար, փայտ, եռանկյունի ևն), բայց երբ վերարտադրվում են մտքում ընկալվում են նյութից անջատ ( ըստ էիզմի՝ գաղափարական իրականությունը...):         Երրորդ աստիճանում ճանաչվում են աննյութական էությունները, «և՛ առարկայական,  և՛ մտածական գոյությամբ», ինչպես՝  Աստված, հրեշտակ, միտք, հոգի ևն ( «Դավիթ Անհաղթ», Երևան 1980, էջ 12: Ըստ էիզմի՝  էությունների կամ էութենական իրականություն...):        Այստեղ ներկայացվում են Պլատոնի eydos -նախագաղափարների ( հայ. այտ, այտուցվել-հայտնվել, իսկ բովանդակությամբ՝ էություններ...) և Արիստոտելի eydos -ձևերի ձև պատկերացումները: Մինչդեռ ըստ էիզմի՝  եռահարկ հոգու զգայական-բանական-ոգեկան կառույցի հիշատակված երեք իրականությունները: Հոգու այդ եռահարկ կառույցին կեցության մեջ համապատասխանում են արվեստները (զգայական) - գիտությունները ( բանական) և հավատամքային համակարգերը ( ոգեկան-էութենական): Բոլոր դեպքերում աստվածայինը էիզմում էութենականն է , Աստվածը՝ գերԷությունը, որը աննյութական լինելով հանդերձ  պահպանում է նաև թե՛ «աստվածային» հատկանիշները ( վերացականություն, ոգեղինություն, առաքինություններ ևն) և թե՛ ոգեգաղափարական բնորոշումները, մինչև նախատիեզերական Եզակիություն պատկերացումը որպես գերԷություն: Միաժամանակ քիչ թե շատ մատչելի լինելով բանականորեն, փիլիսոփայորեն և էաբանորեն: Մեկ խոսքով վերացականորեն, բայց բուն իրական...                                                                                                 * * *     Հաջորդ անշրջանցելի դեմքը VII դարի փիլիսոփա, աստղաբան, մաթեմատիկոս, աշխարհագրագետ և տոմարագետ Անանիա Շիրակացին է ( ծն և մահվան թթ անհայտ  ): Նա՝ ով առաջինը կայուն հիմքերի վրա դրեց ճշգրիտ գիտությունների ուսումնասիրությունը Հայաստանում: Այսուհանդերձ, իր տիեզերաբանությունը սկսում է հենց Է-Էությամբ.       «Էր սկզբանե Է-ն, անխզելի եւ բացարձակ: Եւ անխզելիությունից զատ չկար արձ ու կարգ ( հմմտ. արդի Եզակիություն բնորոշումը: Լ.Մ.):  Արդ, է՛ր կամքն այդպիսին Արարչի մեր: Եվ որևէ բան չէր անունը բարձրյալի...»       (  Ա. Շիրակացի, «Տիեզերագիտական աշխատություններ»- «Երկնքի մասին»: Երևան -1940 ):

Ի տարբերություն Դ. Անհաղթի, Ա. Շիրակացին  իր դատողությունները Տիեզերքի և երկնքի մասին սկսում է աննյութական գոյացություններից: Համոզված , որ «Աստծո էությունը մտքով չի կարելի ըմբռնել և ոչ էլ խոսքով հնարավոր է բացատրել. նա է սկիզբը և արարիչը բոլոր երևացող և իմանալի գոյացությունների» ( նույն աղբյուրը և գլուխը): Այստեղ չենք կարող չզուգահեռել Էության վերաբերյալ մեր դիտարկումները. « Բրահմանի պես (գեր)Էության էությունը իր ամբողջությամբ և անհունությամբ չի ենթարկվում լեզվամտածողական սահմանմանը... Էությունը դժվար է անգամ ընկալել երևակայությամբ, զի վերջինս ակնկալում է մտապատկերային երևույթացում՝  ինչպես հայերեն բառի նման ֆր. imagination և ռուս. воображение հասկացություններն են ակնարկում ( երկուսն էլ երևակայություն): Մեկը image-պատկեր, մյուսը  образ-կերպար արմատներից ( «Էություն», Ա.Վ., Երևան 1995, էջ 651):  Նույնը «նկարագրելու»  պարագայում  ( հիմքում՝ նկար... ):    Այս զուգահեռումը իմաստալից է նրանով, որ ի տարբերություն մեր նշյալ մտածողների, էիզմը ազատվելով «աստվածային» սահմանափակումից առավել է մոտենում էություն հասկացությանը, ծանոթ բոլոր արվեստագետներին: Այն մտավոր միգամածությունը, որից  ծնվում է ամեն մի ստեղծագործություն, դառնալով հենց դրա բուն էությունը: Այս նկատառումներով էլ էիզմը սահմանում է.                          «Երևույթը երևակված Էությունն է, Էությունը՝  չերևակված երևույթը»:                                                                                 * * *

     Հաջորդը հայ ոգեղինության անգերազանցելի տիտան Գրիգոր Նարեկացի է (մոտ 951-1003 թթ):  Միայն մեկ քառյակ նրա տաղերից լրիվ պատկերացում է տալիս Նարեկացու աշխարհահայցքը.

Ինքնագո Է-ի անունն աստված է,              Որ Էության մեջ անհաս միշտ նույնն է,              Նույն է նա իր հետ, նույն է և միակ,             Մեկն Էությունից, նորից նույն թվում,              Թիվ որ եզակի` եռակի է փառք…                          («Հարություն»-«Տաղեր»):                                   * * *

Է-ի արծարծումը որպես ամենայնի սկիզբ և անվախճան շարունակվում է պատմագիր, մեկնիչ, աստվածաբան, փիլիսոփա Վարդան Վարդապետի (Վարդան Արևելցի, 1198-1271)   «Հավաքումն պատմութեան ( Տիեզերական Պատմություն) աշխատությունում.    «...Իմացաւ իսկ զԷն սկիզբն ամենայնի. քանզի ամենայն ինչ որ եղել է և լինի, նախ էութիւնն է սկիզբն և յԷ-էն էանայ: Այլև գիտաց եթէ պարզ է Էն. որովհետև զեղեալքս պատմեաց. թանձր և մարմնականս ծանեաւ: Իսկ եթէ բարի է Էն, և անփոփոխ և անվախճան...» (Վենետիկ 1862, էջ 2):                                                                                    * * *      Մենք կարող էինք բերել նաև այլոց աշխատություններից մեջբերումներ, որոնք սկսվում կամ բազմիցս արծարծվում են Է-Էություն աստվածությամբ, բայց նախընտրում ենք 1-2 օրինակ հայ միջնադարյան մեկնիչների և թարգմանիչների հիշատակումներով, որոնք կանոնավորապես օգտագործում են Է-Էություն եզրը:  Եբրայերեն Հին Կտկարանում, մորու թփի մոտ YHWH-Յահվե-Եհովահը Մովսեսին ներկայանում է որպես.                                         « אֶֽהְיֶ֖ה אֲשֶׁ֣ר אֶֽהְיֶ֑ה»- «Ehyéh Acher Ehyéh»-«Յեհյա Աշեր Յեհյա»:           Այն  ֆրանս. թարգմանվել է «Je Suis Celui qui Est», ռուս.« Я еcмъ сущий» և այլն: Մինչդեռ միմիայն հայ մեկնիչները թարգմանել են. «Ես այն եմ որ Է’ն»...                                                                                        * * *

Այլ մեկ օրինակ: Հովհաննու «Հայտնություն»-ը գրված մ.թ. 68-69 թթ: Դրա հայերեն թարգմանության մեջ բազմիցս օգտագործված է «Է» աստվածային տառը, ինչպես.                    «Ես եմ Ալֆան եւ ես եմ Օմեղան» -ասում է Տէր Աստուած ,- նա, որն Է-ն է…»                     ( Յայտ.Ա, 8): Կամ. «…Տէր Աստուած, դու որ Է-ն ես… » ( Յայտ. Դ, 9 ): Եվ այլն:                                                                                         * * *      Եվ այս շարքում, որպես Է-Էության համասփռման ակնառու օրինակ ունենք Դելփյան Ապոլլոնի տաճարի հանրահայտ արձանագրությունը « Ճանաչիր ինքդ քեզ, E'i , Ոչ ավելի», որին Պլուտարքը նվիրել է մի խրթին տրակտատ. «Ի՞նչ է նշանակում Դելփյան E'i տառը» ( www.eutyun.org/S/E/AZGABANAKAN/Delphic%20E'i.htm                                                                                         * * *     Մինչդեռ, միջագետքային ձկնակերպ Էա-Հայա իմաստության ծովաստվածը Aion-Eon-Օհան-Հովհաննես- ֆր. Jean, անգլ. John, իտալ. Giovanni, իսպ. Juan (Դոն Ժուան) և այլ հոլովումներով տարածվել է բառացիորեն աշխարհով մեկ. (  http://www.eutyun.org/S/E/X/X/X-20.htm ):                                                                                          * * *       Այսուհանդերձ,  վերոնշյալ ո՛չ բնագրերում, ո՛չ էլ այլազան թարգմանություններում «Է» տառը չի հայտնվում այնպես,՝  ինչպես միմիայն հայերենում: Զի այն, դեռևս Մեծամորյան ժայռագրից անցնելով հեթանոսական հազարամյակներ անքակտելիորեն նստած է հայ հավատամքային համակարգերում, մինչև հայ առաքելական եկեղեցում:  Այն աստիճան, որ հայագետ և հայ առաքելական եկեղեցու 130-րդ կաթողիկոս Վազգեն Ա (1908-1994 թթ), խախտելով կաթողիկոսական ավանդույթը մահվանից երկու տարի առաջ պատվիրել էր իր տապանաքարը, վրան հավասարաթև խաչի հետ «Է» սրբազան տառը (Նկ.2): Մինչ այդ, վերականգնելով այդ ավանդույթը և հորդորելով «Է»-եր դնել բազմաթիվ այլ եկեղեցիներում և Էջմիածին մայր Աթոռի խորանին ( Նկ. 3):  Այդ նրա լռելյայն կտակն էր: Իսկ ինչո՞ւ լռելյայն: Զի, համաշխարհային եկեղեցին այդ նրան թույլ չեր տա և չէր ների: Իսկ թե ի՞նչո՞ւ, մնում է կռահել...

Նկ.2

Նկ.3

Նկ.2). Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա.-ի տապանաքարը` արեգակնային խաչին   դաջված սրբազան Է նշանագրով (1994 թ., ճարտ. Բ. Արզումանյան): Նկ.3). Եռանկյունի - տիեզերալեռան մեջ Է նշանագիրը որպես Հայր Աստված` արևմանուկ Քրիստոսի և      Աստվածամոր սնարին ( Էջմիածնի Մայր Տաճարի խորան: Նկ. Գ. Խանջյան, 1992 թ.):

Խիստ  հակիրճ  այսքանը միայն հիշեցնելու համար, որ  Է-Էություն աստվածությունն ու հասկացությունը ծնվել է Հայկ. լեռնաշխարհում և հարատևել մինչև մեր օրերը: Այսինքն, այն բուն հայկական է: Տարբեր առիթներով հիմնավորել ենք նաև, որ Առաջավոր Ասիայից բացի տարբեր բնորոշումներով սփռվել է ողջ աշխարհում  և նստած է կարևոր մի քան հավատամքային թե փիլիսոփայական համակարգերի հիմքում: Ինչպես  տեսանք քրիստոնեության մեջ, բրահմայականության ( «Էություն» հատոր, էջ 602-626 ), դաոսիզմի ( «Տապանաքար», Ա.Վ., Երևան 200, էջ 197 ), պլատոնիզմի, Արիստոտելի (Էություն և երևույթ կատեգորիաներ ) և մինչև իսկ 20-րդ դար էյդետիզմի հիմքերում ( Է. Հուսեռլ ), ինչպես նաև գիտական սահմանումներում. «...Հակառակ դեպքում ամեն մի գիտություն ավելորդ կլիներ» ( Կ. Մարքս, «Էություն», Երևան 1995, էջ 554..):    Այսպես, Է-Էությունը,«Սասնա Ծռերում» հսկա պղտոր գետը հատող «ազնանցորդու զուլալ վտակի» պես, հազար ու մի գաղափարների, տեսությունների թե ուսմունքների հորձանուտում հասել է մեզ և փառավորվել նորօյա էիզմ-Էություն ուսմունքում, ամրագրվելով այլև գիտականորեն և տիեզերաբանորեն:    Եվ ի տարբերություն վերոնշյալ բոլոր ուսմունքների, այլազան համակարգերի և անգամ հայ իրականության մեջ Է-Էություն հասկացության, էիզմը՝  թեև այդ բոլորի սինթեզում-համադրումն է, ըստ էության բոլորովին այլ մեկ ուսմունք: Ամբողջագիտության մեկ դրսևորում, որտեղ բնականորեն ներդաշնակում են մատերիալիզմը և իդեալիզմը, արվեստները, գիտությունները և հավատամքները, մնալով գիտության և տիեզերագիտության ամեն մի նոր բացահայտման հետ անվերջ խորացող ու ընդլայնվող բաց համակարգ: Այն իր ամբողջության մեջ նույնքան դժվար է տեղավորվում մեր երևակայության մեջ և գլխուղեղում՝ որքան Տիեզերքն ինքը:        Եվ հենց այդ է նրա «բացասական» թվացյալ  կողմը, զի մնում է անմատչելի ոչ միայն լայն հասարակությանը, այլև՝  գիտական ու փիլիսոփայական աշխարհին: Ավելին, պատճառ դառնալով դրա ժխտմանը և մեր հետապնդումներին: Մասամբ նույն այդ պատճառով՝ ինչը կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի: Մասամբ, զի այդ ակնկալում է վերանայել ողջ մարդկության պատկերացումները տիեզերական իրականության վերաբերյալ և քանի հավատամքային համակարգեր: Այդպես է եղել դարեդար, «Է» վերագրելով Յահվեհ-Եհովային, մասոնությանը և այլազան հոսանքներին, մինչև 1-2 հարյուրամյակ առաջ նրա վերստին կարևորումը հայ հոգևոր մշակույթում, Դ. Վարուժան, կաթողիկոս Վազգեն Ա և իհարկե Էություն միաբանություն:        Եվ եթե դարավոր այդքան  խավարի մեջ այդ հասկացությունը խամրելով հանդերձ* այսօր այսքան երևակվել է, ապա գիտությունների և մարդկային գիտակցության էվոլյուցիայի հետ անպատճառ շարունակելու է  բացահայտվել  առավել:  Հակառակը բացարձակապես բացառվում է հայ թե այլ իրականություններում: Եվ անկասկած կգան նոր ու ավելի համառները և այս իրողությունը առավել կամրագրվի ու կլուսաբանվի: Այն անհամեմատ ավելի կարևոր է՝ քան մեր չեղած նավթը և ունեցյալ խմելու ջուրը: Կարևոր, բնականաբար մատղաշ ու գալիք սերունդների հետ:               Այս դիտարկումը և շատ ավելին հենց նրանց համար է...

ՀԵՌՈՒՆ ՏԵՍՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՀԱՐԿ Է ՎԵՐ ԿԱՆԳՆԵԼ, ՊԱՅԾԱՌԱՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ՝ ԿՈՒՐԱՆԱԼ...