w
Դեռևս 19-րդ դարում,
հարավկովկասյան
և հայաստանյան հնագիտական պեղումները երևան
հանեցին Ք.ա. 3-հզ վերագրվող կուր-արաքսյան կոչված
մի մշակույթ (ըստ Կուր և Արաքս գետերի ու
դաշտավայրի անվանման), որը տարածվում էր ողջ
Հայկ. լեռնաշխարհում, մինչև այսօրվա հյուսիս.
Իրաք, Սիրիա, Պաղեստին և հյուսիս.Կովկաս: Ք.ա.
4-րդ հզ վերջերին սաղմանավորված այդ մշակույթը
բնորոշվում է գունավոր և գնդաձև խեցեղենով
(Նկ. 9d ), օջախի
պայտաձև հենակներով, մետաղագործությամբ, առևտրով,
երկրորդ շրջանում (-2600/2400-2100 /1900
թթ )` առատ զենքերով, կիկլոպյան պարիսպներով, ձիու
առկայությամբ, և դամբարանային որոշակի արիական
ավանդույթներով (դիակիզում, ձի, ևն: Վերջերս,
Աշտարակից
մոտ 3,5
կմ
արևմուտք
գտնվող «Ներքին
նավեր»
կոչվող և այդ դարաշրջանին պատկանող
դամբարանադաշտում
պեղվել են նոր
փաստագրումներ, տե'ս այստեղ «Հայոց
ծագում. խնդրականը»):
Այժմ, ոչ առանց մեր համեստ վաստակի, այդ մշակույթը
վերանվանվել է
արիական
( ի փոխարեն շատ բան չասող նախորդ լոկ
տեղանվանման…), որին հաջորդել է միջին
բրոնզեդարյան մշակույթը: Դրա մեկ դրսևորումն է
Կատնան:
Այսու, այն երկնքից հայտնված անհայտություն
չէ, ունի որոշակի ծագում և արմատներ, ինչը
նպաստելու է դիտարկումների լուսաբանմանը: Ամենայն
հավանականությամբ, այդ մշակույթի կրողներից ու
համասփռողներից են եղել նաև խուռիական ցեղերը,
որոնց հետքը հիրավի վկայված է մինչև Պաղեստին
(Նկ. 4): Սակայն կա
նաև ոչ պակաս կարևոր այլ մեկ հանգամանք: Ըստ
հնդեվրոպական վերջին ու խիստ արմատական
հետազոտությունների, որոնք նախահնդեվրոպական
լեզվաընտանիքի բնօրրանը մեխում են Հայկ.
լեռնաշխարհում, այստեղից արիա-միտանական
արտագաղթեր են եղել նաև դեպի հյուսիս. Կովկաս և
ավելի հեռու (Նկ.12a): Ուրեմն, կուր-արաքսյան
մշակույթը կարող էին սաղմնավորել և դեպի հյուսիս,
ապա Իրան, Հնդկաստան և այլուր համասփռել
արիա-հնդեվրոպական հենց այդ ցեղերը:
12a.
b.
c.
d.
Նկ.12:
a). Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի բնօրրանը (1,Վան
լճի վրա), հայերենի բնօրրանը (2) և միտանական
արիերենի տարածքը (ձախից` վարդագույն), ըստ
Գամկրելիձե-Իվանով տեսության: Դեպի հյուսիս
վարդագույն
սլաքներով նշված են արիների անցումները
Կովկասով, կապույտով` իբր խուռիների ներգաղթը (ИЯИ-ներդիր):
b). Սլաքներով` Աբրահամի հայր Թարայի
ընտանական տեղափոխությունը Ուրից դեպի Հարրան (սլաքների
բարձրագույն կետը հյուսիսում), ապա
Պաղեստին,
-2-րդ
hզ
(«La Grande Livre de l’histoire du Monde»,
Paris-1986):
c). Արքա-եղբայրները արեգակի թևավոր
սկավառակի ներքո (խուռի-միտան. կնքադրոշմ,
-15/14-րդ դդ):
d). Երկվորյակ արքաներ կամ հերոսներ (
բարձրաքանդակ, Ուրֆայի հնագիտ. թանգարան:
Լուսանկարը` հեղինակի):
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
w
Խուռի-հուրրիների ո'չ
ծագումնաբանությունը, ո'չ էթնիկական ինքնությունը
և ո’չ էլ լեզուն պարզորոշ չեն: Նրանք
առաջին անգամ հիշատակվում են -24-րդ դ. Էբլայի
աղբյուրներում: Ոմանք փորձել են նրանց բերել
Կովկասի հարավային շրջաններից (Նկ.12a,
կապույտ սլաքներով), այլք` նույնացրել են
բնիկ հայկ. սուբարիների հետ (Ուրմե-Արմե
Շուպրիա), մյուսները` Հայկ նահապետի Խոռ
որդու և Խորխոռունիք նահապետական տոհմի հետ(Վանա
ծովից արևմուտք և արևելք, որտեղ հիրավի մնացել են
Խորխոր, Խոռանց, Խորխոռն ու նման տեղանուններ):
Ինչ վերաբերում է նրանց հուրրի ցեղանվանը
( խուռի- հ>խ անցումով, ինչպես Վանի բարբ. հաց-խաց
ևն), ապա աքքադ. այդ սեպախումբը սկզբում
կարդացվել է հարրի
( ինչը իսկապես ունի նաև այդ արժեքը, ինչպես
Արմե-Ուրմե, Արարատ-Ուրարտու) և շատերը դրա
մեջ տեսել են արի-արիացիների նախնիներին: Սակայն,
քաղաքական նկատառումներով, ոմանք թունդ հակաճառել
և արևելագիտությանը պարտադրել են
հուրրի-խուռի ընթերցումը, թեև հին
աղբյուրներում Հուռում (դիցալեռ), Հուրիա
տեղանունների կողքին պահպանվել են Հարրան
քաղաքանունը, Հարիա, Հարք, անգամ հոռեցի-քոռեցի թե
խորխոռ հոլովումները:
Այստեղ խուսափելու համար նման թեական
բանավեճերից միայն շեշտենք, որ այդ այս թե այն
անվանումը մեծ նշանակություն չունի և կարող էր
լինել փոխառություն, ինչպես հուրեան-հրեա կամ
թոխարներ` իրականում ուրումներ ինքնանվանման
պարագայում
3…
Մնում է մեկ անվիճելի իրողություն,
խուռիները արևապաշտ-կրակապաշտներ էին, իսկ այդժամ
Հայաստանում, ողջ Միջագետքում և շատ այլուր
համատարած էր Ար-Արա-Էր
արեգակնային աստվածը4,
որտեղից հայոց Արման-Արմեն, Հայաստանի` Արմենիա,
վերոնշյալ Armanum-Armani և անգամ
Արիմ անվանումները ( հմմտ.
Հ(Յ)արիմ-Լիմ Կատնայի
հարևանությամբ
Էբլա-Հալեպի
արքայական դինաստիան), որպես
Ար աստծո man-մարդիկ,
ինչպես խեթ. աղբյուրներում հուրրիները հիշատակվում
են «խուռի մարդիկ»: Մեկ խոսքով, հուրրի-խուռի
ցեղանունը պարունակում է հուր-ար
իմաստը (արև-այրում, անգամ օր)
և անկախ ամենայնից նրանք կազմում են հայ ժողովրդի
բաղադրիչ մասը, կրելով նրա և արմեն-արիների
մշակույթը: Ինչ վերաբերում է խուռիների և
արիա-միտանական իբր վերնախավի
փոխհարաբերություններին, ապա այդ այս թե այն կերպ
պետք է լիներ մշակութային համադրման սկզբունքով,
սակայն արիա-հնդեվրոպական գերակայությամբ, ինչը
միշտ էլ եղել է զարգացած քաղաքակրթությունների
պարագան և ինչը ակնհայտ է նաև հենց Կատնայում:
Ամենայն հավանականությամբ խուռիները ոչ միայն եղել
են կուր-արաքսյան մշակույթը կրող տարրերից մեկը`
այլև գուցե մասամբ դրա համասփռման պատճառն ու
հետևանքը:
3
«Թոխարը» տեղանուն է, որը ուրումներին
սխալմամբ վերագրել է Արիստոտելը,
Ալեքսանդր Մեծին այդ վայրում թունդ
դիմադրություն ցուցաբերելու առիթով, և
2300 տարի արևելագիտությունը կրկնում է
այդ սխալը…
4
Ար-Արա արեգակնային
աստծո զուգահեռներն են.
խեթ. Ara,
Հարրան-Խառանում`
Aru, Պամփյուլիայում
Ěr
(Պլատոնի հիշատակմամբ` Արմենոսի
որդին), Մակեդոնիայում Aras ,
Հունաստանում Ares , Միջագետքում Erra ,
Բաբելոնում Aria, Եգիպտոսում`
Ra ( հիերոգլիֆը` r ’ ),
սլավոնական Яр-Ярило , Իռլանդիայում Ir
ևն: Այն աստիճան, որ ակադեմ. Գ.
Ղափանցյանը
«Արա
Գեղեցիկի պաշտամունքը»
աշխատությամբ վեր հանեց
համատարած «արայիզմի» գաղափարը: Ուստի այն
չէր կարող որևէ կերպ չառնչվել կրակապաշտ
հուրրի-հարրիների ու նրանց ցեղանվան հետ,
որի Հոր-Հուր հոլովումները արդեն թռուցիկ
հիշատակվեցին:
5 Վրաց.
ouria, թուշ. uriw, եբրայացի` երևի
Աբրահամից կամ Hébron տեղանունից
(տե'ս Նկ. 4),
իսկ պարս. ĵuhud, ասոր. yūδāyā,
արաբ.
yahūd, թերևս խուռ. Կուտի, արաբ.
Ջուդի սրբազան լեռնանունից, հայկ.
Սարարադ-Արարադայ, իբր որի վրա է նստել
Նոյյան տապանը, ոչ թե հայտնի
Մասիս-Արարատի... |
w
Փոքր-ինչ փարատելու համար
խուռիների վերաբերյալ անորոշությունը, «Ասա
ո՞վ
է քո աստվածը ազդու` ասեմ ո՞վ ես դու» սկզբունքով, արժե
թռուցիկ դիտարկել խուռի. դիցարանը, թեև այն նրանց
համասփռման պատճառով ընդհանրական չէ և մեզ է հասել
տարբեր աղբյուրներից, հիմնականում խեթական,
ուգարիտյան, Նուզիի
(դեպի արևելք):
Խուռ.
տիեզերաբանությունը պահպանում է Միջագետքում
ընդունված, բայց նաև Մեծամորում հայտնի Տիեզերքի
եռահարկ կառուցվածքը, ի դեմս Անու (երկինք), Էլլիլ
(երկիր-քամիներ) և Էա (ընդերք և տիեզերաջրեր:
Այս մասին`առանձին) աստվածների (Նկ. 13):
Այսուհանդերձ, «Պոեմ երկնային թագավորության
մասին» էպոսում խոսվում է հին աստվածների և
աստվածային դարավոր սերունդների հերթափոխության
մասին, ինչպես Ալալու (Անուից առաջ),
Նարաս-Նապսարաս (Նարա-Նամշարա),
Մինկիս-Ամինկիս, Իսխարա, իսկ կարևորը` ամպրոպի
Կումարբի աստվածները: Ընդհանուր դիցարանը
բնակեցնում են Կումարբի, Թեշուբ, Աշտաբի
(ռազմի դիք), Կուջուխ (լուսնաստված),
Շիմագե (արեգակի աստված, զուգակիցը` Այա ),
Շաուշկա (սիրո և պտղաբերության դիցուհի,
ստուգաբանությունը` šauri-զենք?), կանանց
մեջ` Հեպա համախուռիական աստվածները և երկրորդական
այլք:
Անշուշտ,
ոչ բոլոր աստվածներն են բուն խուռիական, սակայն
կարող են երևակել այլոց հետ մշակութային ու
հավատամքային փոխհարաբերությունները:
Այդպես, Ալալուն հավակնում է լինել նախաշումերական Արուրու կամ սեմ.
Ալիլատ դիցամայրերի արական տարբերակը և առնչվել
Alalakh քաղաքանվան հետ
(Նկ.
1, սկզբնանկար):
Իսխարան նույնպես հնագույն դիցամայր
է, ըստ տարբերակների` Էրրա ռազմի աստծո և
«յոթնյակ» զորությունների մայրը, Էլամում հայտնի
որպես Աշխարա, Բաբելոնում` Էշխարա, Ուգարիտում`
Ուջխարա, սակայն որպես երկրաստվածուհի աղերս
ակնկալելով հայ. աշխարհ
եզրի հետ («Ծննդոց-Այա», էջ 307):
Նարաս-Նապսարասը հավակնում է լինել հնդեվ.
Ապամ-Նապատ կամ Նարա-Նարայանա դիցազույգի
զուգահեռը, Աշտաբին` հաթ. Էշտան, խեթ. Իստանուս
արևաստվածների ( աստ
դիցարմատով, առկա աստված,
աստղ, սվաստիկա, Իշտար ու նման բազում եզրերի
հիմքում և ու/արարտ. Aštiuzi-աստված եզրում ),
Կուջուխ լուսնաստվածը աղերսվել թերևս
քաջ բազմիմաստ հասկացության
հետ ( լուսնային ոգի, արի, դև, հմմտ. ալթայ.
kočak-քաջ, վրաց. «քաջի»-դև), Շաուշկա-šauri-զենքը`
հայ սուր-թրի, իսկ Կումարբի դիցանունը`
Ari-kumme դիցանվան, Կումայրի-Գյումրի, Կումմախա,
Կուտմուխի, Կոմմագեն ու նման մի շարք տեղանունների
հետ (Ախուրիանը` թերևս խուրի ցեղանվան…):
Այնինչ այն, որ խուռի. արեգակնային Շիմագեն
ա/ուրարտ. Շիվինի արևաստծո զուգահեռն է
(վեդա. Շիվա, աքքադ. Շամաշ), ամպրոպային
Թեշուբը` Թեյշեբայի, արձանագրված է վաղուց:
Ուշագրավ է, որ նրա կցորդները Հուրրի (բառ.
առավոտ) և Շերի (բառ. գի-շեր…)
ցլերն են, որոնք մարմնավորում են նաև Նամնի
(Ամանուս լեռ? Նամու-շում. նախամայր ?…)
և Խազզի լեռները (Ցապանու – Ծոպք-Սիփան ?,
բայց վստահ Հայասա-Ազզի երկրանվան աղերսով ):
Եվ ահա,
խուռի-միտանական մի կնքադրոշմի վրա մենք գտնում
ենք վստահաբար Նամնի և Խազզի լեռնագագաթներին
կանգնած Թեշուբին, այն էլ սրբազան ցլան գավակին
կարկառած ոմն դիցուհու առջև (Նկ.14): Պատկերը
իմաստաբանորեն անչափ ծանրաբեռնված է և հիմնականում
հնդեվրոպական: Ուստի մենք այստեղ միայն
կարձանագրեն, որ զույգ լեռները խորհրդանշում են
երկգագաթ լեռների գաղափարը, որոնցից մեկը հենց
Սիս-Մասիսն է, մյուսը` շումերական աղբյուրներում
հիշատակվող, ջրհեղեղային Մասու-Մաշուն…
Իսկ
ո՞վ է պատկերված ցլան գավակին: Պետք է
ենթադրել Թեշուբի զուգակից, պտղաբերության դիցուհի
Հեպան, որը նախամայր
Այ-Այայի
մեկ շառավիղն է xaya- Hawwa-Hebat լծորդմամբ
(«Ծննդոց-Այա», էջ 246 ) և վերոնշյալ
խեթ.
GIŠeya ,
աստվածաշնչյան Եվայի, ռուս. ива, ճապ. Այնու-ուռի և շատ այլ շառավիղների մեկ զուգահեռը…
13. 14.
Նկ.13:
Մեծամորյան «երրորդություն»: Կենտրոնում
երկինք-եռանկյունի-տիեզերալեռն է (զուգահեռ`
Անու),
աջից` «չորս քամիների
վարդյակը» (զուգ. Էլլիլ), ձախից`«Է» գաղափարագիրը
(Էա- Հայա: Ք.ա. 3-րդ հզ):
Նկ.14:
Ամպրոպային Թեշուբը Նամնի և Խազզի լեռների
վրա ( խուռ-միտանական կնքադրոշմ,
-15-14
դդ ):
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Կատնայի դիցուհին դժվար թե Նին-Էգալ դիցանվամբ
Հեպան լիներ, զի այդ դեպքում պիտի ուղեկցվեր
Թեշուբով, որը տեղական դիցարանում կարող էր այդքան
կարևոր չլինել: Դատելով աստծո պեղածո արձանիկից
(Նկ. 7c), այն հավակնում է լինել տիեզերածովի,
իմաստության և քաղաքակրթությունների
Էա-Հայա ձկնակերպ աստվածը: Եվ այդ
մի քանի նկատառումներով:
Նախ Էա-Հայան անչափ
առկա է խուռիական դիցարանում ու պոեմներում և
հանդես է գալիս որպես բարի խորհրդատու, մնալով
կապված ջրային տարերքի հետ: Նշյալ արձանիկը ձեռքին
ունի օձաձուկ («պահապան» զույգ արքաները`
նույնպես, Նկ. 7b ), իսկ այն խեթական
ավանդույթներում ջրի մեջ իր գալարումներով ուներ
գուշակության առաքելություն, ինչը թե’ «իմաստուն
օձի» և թե’ իմաստության Էա-Հայա ձկնակերպ աստծո
հատկանիշն է: Եվ եթե Կատնայի նախնի արքաները ևս,
որպես նաև քրմապետեր, առնչվում են օձաձկների հետ,
ապա կարող ենք վստահ լինել, որ Կատնայում
Էա-Հայայի պաշտամունքը վկայված է:
Այս
առիթով արժե մի հատված մեջբերել աստվածների
վերոնշյալ պոեմից.
|
…Եկավ
կառապանը երկնային,
Իր աստղային կառքով…
Անցան վեց օրեր: Կառապանը
Այնժամ Երկրի հետ պառկեց…
Ամեն ինչ գիտի Էան
իմաստուն,
Նա հաշվում է ամիսները նրա
Տասներորդ ամսին Երկիրը
Ճչում էր ահավոր ցավից:
Երբ Երկիրը ճչաց,
Նա երկվորյակներ ծնեց…
|
Նկ. 15: Երկնային
պարույրից սերվող հակադիր
կեռխաչեր ( հայկ.
ժայռապատկեր, Արագած,
-4/3 hh):
--------------------------------------------------------------------- |
|
Զույգ մանուկներ պատկերված են խուռի-միտանական
կնքադրոշմի վրա6
( Նկ. 14, ձախ, վերին անկյունում):
Բերված հատվածում
«Երկնային կառապանը» իր աստղային կառքով ոչ այլ ոք
է` քան Արեգակը: Նույնը նաև հայկ. ժայռապատկերում,
ի դեմս
Երկնային պարույրից սերվող հակադիր կեռխաչերի,
մեկը` կանոնավոր, մյուսը` աղավաղ, ասես
Կաթնաղբյուրի մեկ և կես ափ ջրից սերվող
Սանասար-Բաղդասարի պես …(Նկ.
15):
6 Ի դեպ Կատնայի սարկոֆագներից
մեկում գտնվել են զույգ պատանիների
աճյուններ, իսկ զույգ զավակներ ունենալը
խեթերի մոտ ևս սրբազան սկզբունք էր:
Այնինչ, պոեմում առավել նշանակալին այն է,
որ ըստ Գամկրելիձե-Իվանովի. «Արեգակնային
երկվորյակների պաշտամունքը լայնորեն
տարածված է հնդեվրոպական դիցաբանության
մեջ»
(ИЯИ, էջ 777): |
Երկվորյակ հերոսների, աստվածների թե արքաների
դիցամոտիվը, այդքան առկա հնդեվրոպական կամ հարևան
դիցարաններում ( շում. Գիլգամեշ և Էնկիդու,
հնդարիական Ինդրա և Ագնի, հուն. Դիոսկուրներ, հայկ.
Սանասար-Բաղդասար ևն), գտնում ենք նաև
խուռի-միտանական դիցարանում, ի դեմս վերոնշյալ
Նարաս-Նապսարաս,
Մինկիս-Ամինկիս զուգակիցների, խուռի-միտան.
կնքադրոշմների ( Նկ.12c, կից զույգ այծերով և
Նկ. 14 ), Նասատյաննա երկվորյակ ձիավորների
(Indar-Indara-ի,
Միհր-Միթրայի և Վարունային հետ հիշատակվում
են
-14-րդ
դ., խեթ. Suppilulima I-ի և միտան. Mattiawaza
արքաների միջև կնքված
վերոնշյալ պայմանագրում
, տե'ս նաև
«Հայոց
ծագում. խնդրականի»
լրացումը)),
նշյալ
պոեմում հիշատակվող «երկրածին»
երկվորյակների, կամ այստեղ ներկայացվող
«արքա-հերոսներով» բարձրաքանդակի (Նկ. 12d,
թերևս տեղական ավանդույթների արձագանք)
և վստահաբար Կատնայի արքայական դամբարանը
պահպանող զույգ արքաների (Նկ. 11): Դրանք բոլորն
էլ առնչվում են երկգագաթ լեռների պաշտամունքի
(տե'ս այստեղ
«Էրոս և Թանատոս»
), երկվության գաղափարի, հակադիր պտտվող
սվաստիկաների, իսկ
պահապան «զույգ արքաները»` Էա-Հայա ծովաստծո
երկդիմի դեսպան Իսիմուդի (Նկ. 7f
աջ կողմում), նույն դիցահամակարգի զույգ
ձկների հետ, որոնք անցան քրիստոնեություն և
ուղեկցեցին Հովհաննես Մկրտիչին: Ուշագրավ է, որ
«զույգ արքաները» կրում են ոլորապտույտ տիպիկ
«միհրական», ըստ ոմանց` հայկական, ըստ այլոց` նաև
փռյուգական գդակներ, ինչը նրանց առավել ամուր
կապում է տեղական մշակույթի
(հիշենք Suppilulima -Mattiawaza
պայմանագրի Միհր-Միթրաշիլին), իսկ
երկվությունը` Էա-Հայա դիցահամակարգի հետ:
Կարծում ենք այստեղ չարժե ավելի ծավալվել:
Արդեն կարող ենք մեկ-երկու տողով ամփոփել սույն
ենթաբաժինը.
Խուռի.
դիցարանը բազմաբնույթ է, ինչպես այդժամ համարյա
բոլոր դիցարանները (խեթ. դիցարանն ուներ 1000
տարաբնույթ աստված…), բաղադրված միջագետքային
համընդհանուր, տեղական, տարաէթնիկ և սեփական
տարրերից, սակայն արիա-հնդեվրոպական և «այական»
տարրերի ակնհայտ գերակշռությամբ, անկախ խուռիների
վիճարկվող լեզվից և էթնիկական պատկանելությունից:
Այսինքն այն, ինչը վկայում են նաև Կատնայի
արտեֆակտերն ու ավանդույթները:
w
Մշակութային սինթեզումների առումով,
այդ է եղել նաև ողջ Միջագետքում սեմական
ցեղերի պարագան, որոնք միմիայն յուրացրել են
տեղական մշակույթները, համադրել այլազան
ավանդույթների հետ` առանց նշանակալից
ներդրումների: Այդպես, աքքադներն էլ Հայկ.
լեռնաշխարհ և Փոքր Ասիա կատարած արշավանքներից
հետո Միջագետք ներմուծեցին մշակութային տարրեր և
միայն փոքր-ինչ փոփոխեցի շումերական դիցարանը, Ան
երկնաստծոն փոխարինելով Անու-ով, Էնլիլին`
Էլլիլով, Էնկիին` Էա-Հայա-ով, Ինաննային`
Աստար-Իշտարով, Ուտուին` Շամաշով, որոնք
հիմնականում հնդեվրոպական էին: Այդպես,
տեսաբանների միահամուռ կարծիքով մինչև Ք.ա. 2-րդ
հզ որևէ բուն սեմական աստվածություն չի
արձանագրված: Այլ խնդիրը են հետագա
խաչասերումները:
Ուստի,
Ք.ա. 2-րդ հզ իբր ամորիտների կողմից
Կատնայի հիմնադրումը խիստ
անհավանական է, նկատի առնելով թե’
խուռիների քանակական կշիռը, թե' նրանց առավել
ակտիվությունը, թե’ հետագա դարերում նրանց
գերակայությունն ու խուռի-Միտանիի հզորությունը,
իսկ ամենակարևորը` Կատնայի մշակութային
պատկանելությունը: Այլ խնդիր է արևմտյան սեմիտների
առկայությունը Կատնայում և անգամ խուռի-միտանական
Հարրանում, որտեղ էլ իբր բաբելական Համմուրապիի
հավատամքային ռեֆորմացիայի պատճառով Ուր քաղաքից
տեղափոխվեց Աբրահամի լուսնապաշտ հոր ընտանիքը, և
անգամ նա կրոնափոխվեց,
նախապես ստանձնելով Աբրամ իբր միջագետքային ինչ-որ
հեթանոսական անուն
(որտեղից Hébron
տեղանո՞ւնը, իրականում ` Աւրամ-Արամ…) և ապա
վերահաստատվեց Պաղեստինում (Նկ. 12): Ավելի ուշ
տարածաշրջանում հաստատվեցին սեմական արամեացիները,
որոնց ցեղանունն անգամ փոխառություն է արիական
Արամ-Րամ նահապետից (այդ անվանումը նրանց
տրվել է որպես «ցեղապետ հովիվներ», ինչպիսինն էին
արիական ցեղապետերը ու նաև
ϋχσως-հիքսոսները… ): Աստվածաշնչում,
Աբրամի ավագ եղբայրը կոչվում է Արան, որը շուտ է
վախճանվում, իսկ նրա որդի Ղովտը հետագայում դառնամ
է Աբրամ-Աբրահամի ուղեկիցը:
Բոլոր հիմքերը կան ենթադրելու, որ հրեաները
սերվում են արևմտասեմիտ նախնյաց և խուռիական այս
ցեղերի խաչասերումներից,
ինչը
արձագանքում է հուրեան-հրեա
ցեղանվան մեջ5,
բայց նաև սեմական այլ ազգ-
ազգույթների հետ նրանց ակնառու
տարբերություններում...
w
Այժմ,
վասն ակնկալիք էթնոմշակութային հարակցումների և
ամբողջական «գորգահենքի», մեզ անհրաժեշտ է նաև
դիտարկել բուն հայ-արմենների առկայությունը
տարածաշրջանային այդ խմորումներում: Անշրջանցելի
ու գերկարևոր մի հանգամանք, որը արևելագիտության
կաղ գարշապարն է և ԾՆՆԴՈՑ-ԱՅԱ տեսությամբ նրան
նետված մեր ձեռնոցը, ինչն առայժմ ոչ ոք չի
համարձակվել վերցնել: Մինչդեռ այն ընդունակ է
լուսաբանելու մթին մի շարք հանգույցներ, լրացնելու
«խաչբառային» վանդակներ և գլխիվար հեղափոխելու
դարավոր քանի թյուրիմացությունները...
(Երկրորդ մասի
ավարտ)
¡ ¡
¡
Ալեքսանդր Արորդի ՎԱՐՊԵՏՅԱՆ Մարսել,
17 հուլիսի 2009 թ.
|
ԿԱՏՆԱ